Tiến sĩ Ngô Thời Nhiệm

Danh Nhân Nước Việt

Kính thưa quý thính giả,

Sử Việt ghi nhận một nhà trí thức lỗi lạc cống hiến cho dân tộc về chính trị, quân sự, ngoại giao và văn học. Ông là một vị quan thanh liêm, chính trực, khẳng khái, đa tài suốt 18 năm trong thời Lê - Trịnh, sau đó là 15 năm theo nhà Tây Sơn và đặc biệt nhất là 5 năm làm quân sư bên cạnh vị anh hùng Nguyễn Huệ đánh tan quân Thanh xâm lược.

Trong chuyên mục “Danh nhân nước Việt” tuần này, chúng tôi xin gửi đến quý thính giả bài “Tiến sĩ Ngô Thời Nhiệm” của Việt Thái qua giọng đọc của Minh Nguyệt để chấm dứt chương trình phát thanh tối hôm nay.

“Hằng tâm hà sa,

Vãng lai vũ trụ.

Bất đàn bất tử,

Tầm thường li tụ”.

Đó là 16 chữ vàng khắc trên bia đá thờ Tiến sĩ Ngô Thời Nhiệm.

Ngô Thời Nhiệm tên thật là Ngô Thì Nhậm, do kỵ húy với tên của vua Tự Đức là Nguyễn Phúc Hồng Nhậm, nên sách sử đổi tên thành Ngô Thời Nhiệm.

Ngô Thời Nhiệm sinh ngày 25/10/1746, tự là Hy Doãn, hiệu là Đạt Hiên, xuất thân gia đình vọng tộc chốn Bắc Hà. Cha ông là Ngô Thì Sĩ, người làng Tả Thanh Oai, nay thuộc huyện Thanh Trì, Hà Nội.

Nhờ sống trong gia đình văn học và tư chất thông minh, Ngô Thời Nhiệm học rất giỏi, thành danh rất sớm. Mười sáu tuổi viết cuốn Nhị thập tứ sử toát yếu, 20 tuổi viết cuốn Tứ gia thuyết phả, thi đỗ Giải nguyên năm 1768, đỗ Tiến sĩ năm 1775, được bổ làm quan bộ Hộ dưới triều Lê - Trịnh.

-Năm 1778, ông làm Đốc Đồng 2 trấn Kinh Bắc và Thái Nguyên.

-Năm 1788, Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ hai để "cầu hiền" vì trước đó, các danh sĩ Bắc Hà đầu quân với nhà Tây Sơn chỉ có Trần Văn Kỷ, Ngô Văn Sở và Đặng Tiến Đông. Đến thời điểm Bắc Bình Vương ra Bắc lần thứ hai, Ngô Thời Nhiệm và một số nhân sĩ Bắc Hà như: Phan Huy Ích, Bùi Dương Lịch và các tiến sĩ: Ninh Tốn, Nguyễn Thế Lịch, Nguyễn Bá Lan, Đoàn Nguyễn Tuấn, Vũ Huy Tấn, Nguyễn Huy Lượng, lần lượt ra làm quan dưới trướng Tây Sơn.

Sử viết rằng, khi được Ngô Thời Nhiệm về đầu quân, Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ vui mừng nói rằng: "Thật là trời để dành ông cho ta vậy", và phong cho ông chức Tả thị lang bộ Lại, sau đó lại thăng làm Thượng thư bộ Lại.

-Cuối năm Mậu Thân (1788), sau khi vua Lê Chiêu Thống sang Tàu cầu viện, nhà Thanh đưa 29 vạn quân sang đánh Đại Việt dưới chiêu bài “phò Lê diệt Tây Sơn”. Ngô Thời Nhiệm khuyên Đại đô đốc Ngô Văn Sở lui binh về giữ phòng tuyến Tam Điệp - Biện Sơn.

Khi vua Quang Trung kéo quân ra Bắc, ngài đã khen ngợi mưu kế và chiến lược này của Ngô Thời Nhiệm, giúp cho quân Tây Sơn đại thắng quân Thanh vào mùa Xuân Kỷ Dậu 1789.

-Năm 1790, vua Quang Trung giao cho ông giữ chức Binh bộ Thượng thư. Tuy làm ở bộ Binh, nhưng ông là người chủ trì về các chính sách ngoại giao với Trung Hoa. Sau khi vua Quang Trung băng hà, vì không còn được triều đình Tây Sơn trọng dụng, ông về quê nghiên cứu Phật học.

-Năm 1803, sau khi vua Gia Long tiêu diệt nhà Tây Sơn, Ngô Thời Nhiệm, Phan Huy Ích, Nguyễn Thế Lịch và một số quan viên triều Tây Sơn bị đánh bằng roi tại Văn Miếu. Trước khi cho quân đánh ông, Đặng Trần Thường, một người bạn học trước đây nhưng không cùng chí hướng, đã kiêu hãnh ra câu đối cho ông:

Ai công hầu, ai khanh tướng, vòng trần ai, ai dễ biết ai.

Ông khẳng khái đáp trả:

Thế Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế thời phải thế.

Đặng Trần Thường bắt ông phải sửa lại như câu nói “thế thời phải thế” thành câu "thế đành theo thế". Ngô Thời Nhiệm không trả lời nên Đặng Trần Thường tức giận sai người dùng roi tẩm thuốc độc đánh ông. Sau trận đòn, ông bị thuốc độc ngấm vào tạng phủ mà qua đời.

Tiến sĩ Ngô Thời Nhiệm mất năm 1803, hưởng dương 58 tuổi. Ông để lại một di sản văn chương đồ sộ với hơn 600 bài thơ và 15 tác phẩm. Tên tuổi của ông đã đi vào sử Việt, nhiều con đường và trường học được đặt tên ông để nhớ công lao đại phá quân xâm lược.

*****

Từ ngữ "sống gửi" là ý niệm bàng bạc trong các thơ văn của đại thần Ngô Thời Nhiệm, người đã nắm vững tinh thần Phật giáo cho rằng, cuộc đời con người chỉ là một chuyến hành hương dài để về nơi vĩnh hằng sau khi chết. Đối với một người nắm vững ý nghĩa nhân sinh như ông, thì trăm năm nơi cõi trần thế chỉ là một lần “ở trọ cõi tạm”. Nhưng khi nhắc đến ông, hậu thế thường hay nhắc đến câu đối đầy khẳng khái "gặp thời thế, thế thời phải thế" trước Đặng Trần Thường đắc chí vì mộng công hầu khanh tướng.

Mặc dù nhà Tây Sơn thất bại trong cuộc chiến với nhà Nguyễn, nhưng ít nhất thì quân sư Ngô Thời Nhiệm cũng đã góp công rất lớn trong cuộc đại phá quân Thanh xâm lược, và đập tan dã tâm mang quân sang trả thù của vua Càn Long.

Hơn thế nữa, là ông may mắn gặp được một vị minh quân biết chiêu hiền đãi sĩ, biết tận dụng tài năng mình. Chỉ với 2 điểm son này thì quãng đời "sống gửi" của ông đã không còn là cõi tạm, mà chính là niềm ao ước của các thế hệ kẻ sĩ hôm nay và mai sau, đặc biệt là trong tình thế điêu linh hiện nay của dân tộc Việt dưới chế độ độc tài cộng sản.