Phan Đình Phùng và cuộc khởi nghĩa Hương Khê

Thứ Bảy, ngày 26.10.2013

Hưởng ứng dụ "Cần Vương" của vua Hàm Nghi, cụ Phan Đình Phùng đứng ra chiêu mộ lực lượng ở các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình để chống giặc ngoại xâm. Cuộc khởi nghĩa Hương Khê do Cụ Phan lãnh đạo là cuộc khởi nghĩa có quy mô và lâu dài nhất trong phong trào "Cần Vương" vào cuối thế kỷ 19. Trong tiết mục "Danh nhân nước Việt" tối nay, chúng tôi xin gửi đến quý thính giả bài "cụ Phan Đình Phùng và cuộc khởi nghĩa Hương Khê " của Việt Thái qua giọng đọc của Tam Thanh.

Việc quân, vâng mệnh trải mười đông,

Chiến sự, nay còn tính chưa xong.

Dân đói kêu trời, tan ổ nhạn,

Quân thù chật đất, dậy đàn ong.

Cửu trùng, thánh chúa nơi quê lạ,

Bốn bể, nhân dân chốn lửa hồng.

Trách vọng càng cao, lo lại lặng,

Tướng môn, những thẹn với anh hùng.

Đó là tám câu thơ của cụ Phan Đình Phùng viết trước khi lâm chung.

Cụ Phan Đình Phùng hiệu Châu Phong, một sĩ phu lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Hương Khê (1885 - 1896), hưởng ứng phong trào "Cần Vương" của vua Hàm Nghi để chống Pháp vào cuối thế kỷ 19.

Cụ Phan sinh năm 1847 tại làng Đông Thái, huyện La Sơn, tỉnh Hà Tĩnh, trong một gia đình nho học. Cha là Phó bảng Phan Đình Tuyến, các bác là chí sĩ Phan Đình Thông và cử nhân Phan Đình Thuật, chú ông là Phó bảng Phan Đình Vận.

Năm 1876, cụ Phan đỗ cử nhân. Năm sau, thi đậu Đình nguyên Tiến sĩ, được bổ làm Tri huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình. Sau đó, lên chức Ngự sử Đô sát viện.

Tại triều, cụ Phan tố cáo nhiều vụ khuất tất và tham nhũng, nên được vua Tự Đức ngợi khen về tính tình cương trực. Năm 1882, Cụ dâng sớ tố cáo Thiếu bảo Nguyễn Chánh về việc "ứng binh bất viện" (tức cầm quân mà không chịu đi tiếp viện) khi quân Pháp tấn công thành Nam Định và "không quan tâm đến dân tình ở Bắc Kỳ".

Năm 1883, do bất đồng quan điểm với Thái sư Tôn Thất Thuyết về việc phế vua Dục Đức lập vua Hiệp Hòa, Cụ bị cách chức. Năm 1884, Cụ Phan được phục chức và được bổ làm Tham biện Sơn phòng Hà Tĩnh.

Năm 1885, vua Hàm Nghi âm mưu lật đổ quyền thống trị của thực dân Pháp nhưng không thành, nên chạy trốn ra vùng Tân Sở của tỉnh Quảng Trị và ban hịch Cần Vương. Cụ Phan bỏ mối hiềm khích riêng, cùng với Tôn Thất Thuyết tổ chức kháng chiến chống Pháp. Dù đang chịu tang mẹ, cụ Phan Đình Phùng vẫn đứng ra chiêu mộ lực lượng khắp các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình để chống ngoại xâm.

Cụ được vua Hàm Nghi phong chức Tán lý Quân vụ, lãnh đạo nghĩa quân xây dựng căn cứ tại hai huyện Hương Sơn và Hương Khê thuộc Hà Tĩnh. Theo giúp Cụ có các trí thức như tiến sĩ Phan Trọng Mưu, cử nhân Phan Quảng v.v... và rất nhiều võ tướng xuất thân từ nông dân và trí thức như Cao Thắng, Cao Nữu, Lê Ninh, Nguyễn Trạch, Lê Văn Tạc, Phan Đình Phong, Phan Đình Can v.v...

Nghĩa quân của cụ Phan Đình Phùng được tổ chức theo kiểu quân đội, có kỷ luật nghiêm minh và được giảng dạy các chiến thuật linh hoạt. Do đó suốt mười năm, từ năm 1885 đến năm 1896, cuộc khởi nghĩa do cụ Phan Đình Phùng lãnh đạo đã giao chiến nhiều lần và đã gây tổn thất nặng nề cho quân Pháp, tiêu biểu nhất là trận đánh tại Vụ Quang vào ngày 17/10/1894 với hàng trăm quân Pháp bị tử thương, nghĩa quân tịch thu nhiều vũ khí.

Thấy không thể dùng sức mạnh quân sự để tiêu diệt được cuộc khởi nghĩa Hương Khê, quân Pháp dụ dỗ, mua chuộc cụ Phan bằng cách lợi dụng các quan đồng nghiệp của Cụ là Lê Kinh Hạp, Phan Trọng Mưu, Võ Khoa, Hoàng Cao Khải, viết thư để khuyên hàng, nhưng trước sau Cụ vẫn một lòng cự tuyệt. Người Pháp lại dùng Nguyễn Thân và những quan lại khác ra sức đàn áp, bắt giam thân nhân và khai quật mồ mả tổ tiên Cụ, nhưng vẫn không làm Cụ sờn lòng.

Năm 1895, Pháp điều động Nguyễn Thân phối hợp với Công sứ Nghệ An là Duvillier đem 3 ngàn quân tiêu diệt nghĩa quân Hương Khê. Quân chủ lực của cụ Phan bị chận đường tiếp tế nên thiếu thốn lương thực và vũ khí. Trong một trận giao tranh ác liệt, cụ Phan Đình Phùng bị thương nặng và qua đời vào ngày 28 tháng 12 năm 1895.

Sang đầu năm 1896, một số chỉ huy lần lượt hy sinh vì sương lam chướng khí nơi rừng thiêng nước độc, một số bị tử trận và bị bắt, một số khác rút qua Xiêm La hoặc ra đầu hàng... nên cuộc khởi nghĩa Hương Khê của cụ Phan Đình Phùng tan rã.

Tương tự như nhiều cuộc khởi nghĩa khác, cuộc khởi nghĩa Hương Khê là một bằng chứng nữa cho thấy tinh thần quật cường của dân tộc Việt trong việc chống ngoại xâm và dựng lại nền tự chủ ngàn đời của dân tộc. Một điểm sáng ngời hơn nữa là cuộc khởi nghĩa của cụ Phan Đình Phùng hoàn toàn dựa vào sức mạnh và chính nghĩa của dân tộc, chứ không phải cầu viện ngoại bang hay vay mượn lý thuyết và chủ nghĩa bên ngoài.

Các nghĩa quân Hương Khê hiểu rõ câu huấn từ của tổ tiên là "đất nước hưng vong, thất phu hữu trách". Việc đứng lên hưởng ứng Hịch Cần Vương không phải là nỗi xúc động nhất thời vì muốn tận trung với vua, mà là muốn khôi phục lại nền độc lập và tự chủ của nòi giống Việt như cha ông đã từng "diệt Hán, phá Tống, thắng Nguyên và đuổi Thanh".

Dù đảng cộng sản VN có muốn chối bỏ hay xuyên tạc lịch sử đến đâu chăng nữa thì tên tuổi cụ Phan Đình Phùng và các nghĩa quân Hương Khê vẫn có vị trí sáng ngời trong tâm hồn của những con dân Việt còn tha thiết đến tiền đồ và vận mệnh dân tộc của ngày hôm nay và hàng ngàn năm sau nữa.

Việt Thái