Hồng Hà Nữ Sĩ

Thứ Bảy, 09.01.2016

Kính thưa quý thính giả, một nhà giáo, một lương y tài đức vẹn toàn và bà được xem như ngôi sao sáng trong hàng ngũ những nữ sĩ Việt Nam. Số lượng tác phẩm của bà có giá trị nhân văn cao cả, có tư tưởng vì dân vì nước. Trong tiết mục "Danh nhân nước Việt" tuần này, chúng tôi xin gửi đến quý thính giả bài "Hồng Hà nữ sĩ" của Việt Thái qua sự trình bày của Bảo Trân để chấm dứt chương trình tối nay.

Đoàn Thị Điểm sinh năm 1705, có biệt hiệu là Hồng Hà Nữ sĩ, con gái Đoàn Doãn Nghi, quê ở làng Giai Phạm, sau đổi thành Hiến Phạm, huyện Văn Giang nay thuộc tỉnh Hưng Yên. Nguyên thủy bà có họ Lê, đến đời thân phụ mới đổi sang họ Đoàn.

Thân phụ bà là cụ Đoàn Doãn Nghi, hiệu là Dương Kinh, có thể xem là người khai sáng dòng họ Đoàn. Ông thi đỗ Hương Cống, nhưng chỉ lo dạy học và hành nghề y. Ông đi dạy học nhiều nơi, sau chuyển về thôn Lạc Viên, huyện An Dương, Hải Phòng.

Năm 16 tuổi, Đoàn Thị Điểm được quan Thượng thư Lê Anh Tuấn nhận làm con nuôi, đưa về kinh thành Thăng Long dạy dỗ. Vị Thượng thư có ý định tiến cử bà vào cung, nhưng bà kiên quyết từ chối.

Năm 1724, nghe tin cha bệnh nặng, bà xin phép cha nuôi về Lạc Viên phụng dưỡng cha ruột. Năm 1729, khi cha mất, anh trai của bà là Đoãn Doãn Luân đưa gia đình về làng Vô Ngại, huyện Đường Hào (nay là Mỹ Hào, tỉnh Hưng Yên) mở trường dạy học.

Năm 1733, Đoàn Doãn Luân qua đời, để lại mẹ già, cùng người vợ thường xuyên đau yếu và hai con còn nhỏ dại. Gánh nặng gia đình dồn lên vai một mình bà Đoàn Thị Điểm, khi đó đã gần 30 tuổi. Bà Đoàn Thị Điểm vừa lo phụng dưỡng mẹ già, nuôi dạy hai cháu nhỏ và lo cuộc sống cho cả gia đình. Bà vừa dạy học, vừa bốc thuốc chữa bệnh. Tiếng tăm của bà ngày càng lan rộng khắp các vùng xung quanh.

Vào giữa thế kỷ 18, xảy ra những cuộc nổi dậy của nông dân khiến làng xóm bị binh lửa tàn phá, bà Đoàn Thị Điểm lại phải đưa cả gia đình đến nhà một người học trò tại xã Chương Dương, huyện Thượng Phúc để lánh nạn và sinh sống.

Bà Đoàn Thị Điểm nổi tiếng về tài văn thơ đối đáp, với nhiều giai thoại kể rằng, bà đã áp đảo các bậc anh tài trong giới sĩ phu và được xem là một nữ sĩ tài hoa, đầy bản lãnh và đầy đủ "công, dung, ngôn, hạnh" khiến nhiều người ái mộ.

Năm 1743, bà kết hôn với Tiến sĩ Nguyễn Kiều, một người góa vợ nhưng học rộng tài cao, 21 tuổi đã đỗ Tiến sĩ. Cuộc hôn nhân với Nguyễn Kiều đem lại cho bà những ngày hạnh phúc, thường cùng chồng xướng họa thơ văn. Nhưng cuộc sống lứa đôi quá ngắn ngủi, khi cưới xong chưa đầy một tháng thì Nguyễn Kiều nhận lệnh đi sứ sang Tàu, Bà ở lại quê nhà "nuôi già, dạy trẻ" suốt 3 năm liền.

Trong khoảng thời gian này, vì đồng cảm với tâm trạng của người chinh phụ, bà phiên dịch ra chữ Nôm bản "Chinh Phụ Ngâm Khúc" viết bằng Hán văn của Đặng Trần Côn, cuốn "Truyện Kiều" của Nguyễn Du và "Cung Oán Ngâm Khúc" của Nguyễn Gia Thiều. Bản dịch "Chinh Phụ Ngâm" của bà được xem là tác phẩm xuất sắc nhất trong nền thi văn trung đại Việt Nam. Chính tác phẩm này đã đưa tên tuổi bà lên đỉnh cao trong nền văn học nước nhà.

Năm 1745, Nguyễn Kiều mới về nước, nhưng chưa đầy ba năm, ông lại được cử làm Tham thị ở Nghệ An. Trên đường theo chồng đến nhận nhiệm sở, bà bị cảm nặng và mất tại Nghệ An vào ngày 11 tháng 9 âm lịch năm 1748. Bà được an táng tại phường Phú Thượng, quận Tây Hồ, Hà Nội.

* * *

Hồng Hà nữ sĩ - Đoàn Thị Điểm là một tác giả nổi tiếng của nền văn học thời trung đại với bút pháp đa dạng, giỏi văn Hán, vừa giỏi thơ Nôm. Bà sáng tác rất nhiều, nhưng một số tác phẩm của Bà đã bị thất lạc. Ngoài bản dịch Chinh Phụ Ngâm, Bà còn là tác giả tập truyện ký, Truyền kỳ Tân phả và thơ văn câu đối chữ Hán, chữ Nôm được lưu giữ trong Hồng Hà phu nhân di văn...

Tài hoa của Hồng Hà nữ sĩ không chỉ nổi tiếng trong dân gian, mà tiếng tăm của bà cũng vang dội ở kinh đô Thăng Long. Chính vì thế, mặc dù chỉ là một nhà thơ nhưng nhiều trường học và đường phố ở khắp các tỉnh thành sau này đã lấy tên của bà nhằm vinh danh một phụ nữ đã để lại nhiều tuyệt phẩm trong nền văn học Việt Nam.

Trước năm 1975, rất nhiều bài thơ của Hồng Hà nữ sĩ đã được giảng dạy ở bậc trung học Việt Nam Cộng Hòa, đặc biệt là thi phẩm "Chinh Oán Ngâm Khúc" mà bà chuyển sang chữ Nôm. Khác với nữ sĩ Hồ Xuân Hương đầy tinh nghịch, thơ văn của nữ sĩ Hồng Hà có lời lẽ dịu dàng và quí phái.

Nhưng có lẽ như Nguyễn Du đã viết: "Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen", cuộc đời của bà là một chuỗi ngày lận đận, lo toan cho đại gia đình nhiều hơn là cho cá nhân mình. Nhưng đây cũng chính là một điểm mà bà được hậu thế xưng tụng vì là tấm gương sáng chói của giới phụ nữ Việt Nam trong xã hội ngày xưa.

Bà Đoàn Thị Điểm chính là niềm tự hào của dân tộc, một dân tộc không chỉ sản sinh ra những văn thần, võ tướng rạng ngời sử xanh, mà còn có được những bậc nữ lưu tài hoa không thua kém gì nam giới./.

Việt Thái