Thủ Khoa Bùi Hữu Nghĩa

Danh Nhân Nước Việt

Kính thưa quý thính giả, một người được xem là một nhà thơ, một sĩ phu yêu nước và là một nhà khoa bảng. Ông từ bỏ quan trường, cổ vũ tinh thần yêu nước, kêu gọi nghĩa sĩ đứng lên chống giặc ngoại xâm giành lại độc lập cho đất nước … Qua chuyên mục Danh Nhân Nước Việt tuần này, chúng tôi xin gửi đến quý thính giả bài “Thủ Khoa Bùi Hữu Nghĩa” của Việt Thái qua giọng đọc của Minh Nguyệt để kết thúc chương trình phát thanh tối hôm nay.

Việt Thái

Đồng Nai có bốn rồng vàng,
Lộc họa, Lễ phú, Sang đàn, Nghĩa thi.
Đó là hai câu ca dao truyền khẩu ở miền Nam, ca ngợi 4 nhân vật nổi tiếng, trong đó Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa.

Bùi Hữu Nghĩa còn có tên Bùi Quang Nghĩa, hiệu Nghi Chi, sinh năm Đinh Mão (1807) tại Bình Thủy, Cần Thơ. Thân phụ là Bùi Hữu Vi xuất thân từ nghề chài lưới, tuy nhà nghèo nhưng thấy con thông minh và ham học nên ông đưa con lên Biên Hòa, gửi nhờ nhà ông Nguyễn Văn Lý để theo học với ông đồ Hoành. Sau những năm đèn sách miệt mài, Bùi Hữu Nghĩa vượt hẳn các bạn đồng học, được thầy khen bạn mến.
Năm 1835, ông đỗ Thủ khoa kỳ thi Hương ở Gia Định. Ít lâu sau, ông kết duyên với bà Nguyễn Thị Tồn, con gái của ông Nguyễn Văn Lý, người đã đùm bọc ông suốt thời gian học tập.
Ông được bổ làm Tri huyện ở Phước Long (Biên Hòa), sau đó làm Tri huyện Trà Vang (tức Trà Vinh, Vĩnh Long ngày nay).
Với tấm lòng yêu nước thương dân, căm ghét bọn quan tham thối nát và bọn giàu có cậy quyền thế ức hiếp dân lành, Bùi Hữu Nghĩa đã không ngần ngại đứng về phía kẻ yếu, bênh vực giới nông dân nghèo nên thường va chạm với người Hoa kiều và bị vu oan tội xúi giục giết người nên bị bắt giải về Gia Định với án tử hình chờ triều đình phê chuẩn.
Trước nỗi oan ức của chồng, năm 1849, bà Nguyễn Thị Tồn đã lặn lội ra tận kinh đô Huế kêu oan cho chồng. Trước Tam Pháp Ty, bà khua 3 hồi trống “kích cổ đăng vân”, thúc giục vua lâm triều, để dâng tờ sớ minh oan cho chồng. Hành động can trường, đáng kính phục của bà đã khiến cho vua Tự Đức tha tội tử hình cho Bùi Hữu Nghĩa nhưng bắt ông phải tham gia quân đội, lập công chuộc tội. Lúc bấy giờ, nghe tin có người đàn bà ở đất Đồng Nai lặn lội ra kinh đô Huế minh oan cho chồng, bà Từ Dũ (mẹ vua Tự Đức) cho mời đến gặp. Bà Nguyễn Thị Tồn vào yết kiến và tâu qua mọi việc. Thái hậu Từ Dũ cảm động và tặng một tấm biển đề bốn chữ vàng “Liệt phụ khả gia”.
Sau đó, Bùi Hữu Nghĩa bị đưa đi trấn đồn Vĩnh Thông, Châu Đốc, giáp biên giới nước Miên. Tình hình nơi này thường xuyên không ổn định, bởi các cuộc nổi dậy chống triều đình. Trong một cuộc chạm trán, đồn Vĩnh Thông thất thủ, nhiều quan quân trong đồn bị giết và bị bắt, trong đó có Bùi Hữu Nghĩa. Nhưng do biết tiếng Bùi Hữu Nghĩa là người có tấm lòng nhân từ, quan tâm đến số phận của người nghèo khổ, trong đó có cả người Miên, nên vua Cao Miên cho thuyền đưa ông về Tịnh Biên.
Trong khoảng thời gian về quê nhà dạy học và làm thơ, Bùi Hữu Nghĩa chứng kiến cảnh đất nước bị thực dân Pháp xâm lược. Ngày 18/2/1859, giặc Pháp chiếm Sài Gòn. Sự kiện này là nỗi đau thống thiết chung của toàn dân, nhưng đau nhất là những sĩ phu yêu nước như Bùi Hữu Nghĩa, Huỳnh Mẫn Đạt, Nguyễn Đình Chiểu, Phan Văn Trị…
Triều đình nhà Nguyễn nhu nhược, cắt Nam Kỳ lục tỉnh cho Pháp. Trong những ngày đau thương của đất nước, Bùi Hữu Nghĩa đã gần 60 tuổi, không thể trực tiếp tham gia nghĩa quân đánh giặc, nhưng bằng lời thơ thể hiện tinh thần yêu nước nồng nàn, ông đã cổ vũ cho phong trào yêu nước chống Pháp.
Năm 1868, thực dân Pháp biết ông tham gia phong trào Văn Thân, nên bắt giam ông ở Vĩnh Long, sau đó đưa về Gia Định. Trong thời gian bị giam, ông đã tỏ rõ khí tiết bất khuất, không để giặc mua chuộc, nên sau cùng Pháp phải thả ông về làng Long Tuyền.
Sau một cơn bệnh nặng, Bùi Hữu Nghĩa từ trần tại Bình Thủy, Cần Thơ, vào ngày 21 tháng Giêng năm Nhâm Thân (1872), hưởng thọ 66 tuổi.
*****
Cuộc đời của Bùi Hữu Nghĩa là cuộc đời của một nhà cách mạng yêu nước nhiệt thành với tư tưởng phóng khoáng tiến bộ, ông là một vị quan cương trực, thanh liêm, bất khuất trước cường quyền. Ngoài ra, ông là một nhà thơ nổi tiếng, xứng đáng với danh hiệu “Rồng vàng” trên văn đàn Đồng Nai mà dân chúng thường truyền tụng. Hơn thế nữa, ông còn là một người chồng, người cha trọn nghĩa vẹn tình, một người thầy mẫu mực xứng đáng cho học sinh các thế hệ noi theo.
Sinh thời của mình, dù ông không có những công trận hiển hách như các võ tướng triều Nguyễn. Thế nhưng, đối với người dân miền Nam, đặc biệt là vùng Sài Gòn – Gia Định, ông được dân chúng xem là một vị quan trong sạch và yêu nước thương dân cho đến giờ phút cuối đời.
Rất tiếc là hiện nay đất nước Việt Nam nói chung, và miền Nam nói riêng, không có được một vị quan nào tốt như Thủ khoa Nghĩa. Tệ hơn thế nữa là giới quan lại cộng sản ngày nay đang cấu kết với các thương nhân Tàu Cộng bóc lột giới nông dân một cách tàn bạo gấp trăm lần thời Pháp thuộc.
Việt Nam bị rơi vào vòng Pháp thuộc hơn 80 năm là một bất hạnh lớn của đất nước và sau hàng triệu cái chết trong 30 năm chiến tranh Quốc – Cộng và hơn 43 năm thống trị của tập đoàn cộng sản VN, cái bất hạnh nhất của dân tộc là hiện không có bao nhiêu kẻ sĩ có tấm lòng yêu nước thương dân như thế hệ Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa!
Một dân tộc mà ngay cả giới sĩ phu cũng “rụt rè” “nhút nhát” thì không thể than trách là tại sao đất nước bị suy thoái và lạc hậu như ngày hôm nay.