Cụ Nguyễn Phi Khanh

Danh Nhân Nước Việt

Kính thưa quý thính giả,

Khi nước Việt bị giặc Minh xâm lấn, một người ở huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương, bị bắt đi đày, phải ôm mối hận vong quốc và bỏ xác xứ người. Trước khi bị giải qua biên giới, người đã khuyên con trai là Nguyễn Trãi trở về và căn dặn phải tìm đường cứu nước.

Trong tiết mục “Danh nhân nước Việt” tuần này, chúng tôi xin gửi đến quý thính giả bài “Cụ Nguyễn Phi Khanh” của Việt Thái qua giọng đọc của Minh Nguyệt để chấm dứt chương trình phát thanh tối hôm nay.

Khi giặc Minh cướp nước, bắt cụ Nguyễn Phi Khanh đi đày ở Bắc quốc, Nguyễn Trãi cùng em đi theo cha. Đến ải Nam Quan, cụ khuyên Nguyễn Trãi trở về tìm đường cứu nước. Lời cụ dặn dò Nguyễn Trãi được nhà thơ Trần Tuấn Khải viết lại rất cảm động với tựa đề “Lời non nước” như sau:

“Cha xót phận tuổi già sức yếu,

Lỡ sa cơ đành chịu bó tay.

Thân lươn, bao quản vũng lầy,

Giang sơn gánh vác, sau này cậy con.

Con nên nhớ Tổ tông ngày trước,

Đã bao phen vì nước gian lao.

Bắc Nam bờ cõi phân mao,

Ngọn cờ độc lập, máu đào còn đây.

Kìa Trưng nữ, giang tay buồm lái,

Phận liễu bồ, xoay với cuồng phong.

Giết giặc nước, trả thù chồng,

Nghìn thu, tiếng nữ anh hùng còn ghi.

Kìa Hưng Đạo gặp cơn quốc biến,

Vì giống nòi, quyết chiến bao phen.

Sông Bạch Đằng, phá quân Nguyên,

Gươm reo chính khí, nước rền dư uy.

…Và:

Con đang độ, đầu xanh tuổi trẻ,

Chữ cạnh tranh, há để nhường ai.

Phải nên thương lấy giống nòi,

Đừng ham phú quý mà nguôi tấc lòng…

Nguyễn Phi Khanh tên thật là Nguyễn Ứng Long, hiệu là Nhị Khê, sinh năm 1355 tại làng Chí Ngãi, huyện Chí Linh, phủ Quốc Oai, tỉnh Hải Dương.

Thời trai trẻ, Nguyễn Phi Khanh trú ngụ tại nhà quan Tư đồ Trần Nguyên Đán ở kinh đô Thăng Long dạy học cho con gái quan Tư đồ là Trần Thị Thái. Về sau Trần Thị Thái và Nguyễn Phi Khanh trở thành vợ chồng.

Năm Giáp Dần (1374), Nguyễn Phi Khanh thi đậu Tiến sĩ. Thượng hoàng Trần Nghệ Tông cho rằng, Nguyễn Phi Khanh là con thường dân mà lấy vợ thuộc dòng hoàng tộc là phi lễ nên không bổ dụng làm quan. Đến thời nhà Hồ, Cụ mới được bổ dụng.

Năm 1402, Cụ được cử làm Học sĩ Viện Hàn Lâm. Sau đó lần lượt được thăng lên Thông chương Đại phu, Đại lý Tự khanh kiêm Trung thư Thị lang, Thái tử Tả tán thiện Đại phu, Tư nghiệp trường Quốc Tử Giám.

Năm 1407, quân Minh sang xâm lược, Cụ bị giặc bắt đưa về Kim Lăng. Các con của Cụ là Nguyễn Trãi, Nguyễn Phi Hùng định cùng theo sang Kim Lăng phụng dưỡng cho tròn chữ hiếu. Khi đến biên giới, Cụ khuyên hai người trở về tìm cách rửa nhục nước, trả thù nhà, nên Nguyễn Trãi và Nguyễn Phi Hùng nghe và thực hiện lời dặn của cha.

Theo gia phả họ Nguyễn Nhị Khê thì Cụ mất tại Trung Hoa vào năm 1428, hưởng thọ 73 tuổi. Hoàng Phúc là quan Thượng thư của nhà Minh cảm ân nghĩa Nguyễn Trãi tha chết khi quân Minh thua trận, đã giúp cho Nguyễn Phi Hùng đưa hài cốt Cụ về an táng tại núi Đá Bạc.

Cụ Nguyễn Phi Khanh để lại cho đời 2 tác phẩm Nhị Khê thi tập và Nguyễn Phi Khanh thi văn

*****

Cụ Nguyễn Phi Khanh là thân sinh của văn thần Nguyễn Trãi, người được vua Lê Thái Tổ giao nhiệm vụ viết “Bình Ngô đại cáo” để bố cáo với cả nước về chiến thắng giặc Minh. Bài này được xem là “Bản tuyên ngôn độc lập thứ 2” của nước Việt, trong đó có đoạn mô tả sự đau khổ tận cùng của con dân Việt dưới gót giầy xâm lược của giặc Minh như:

“Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn,

Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ”.

Hoặc nỗi gian khổ tột độ và cô đơn trong cuộc chiến với 2 câu thơ đầy ngậm ngùi:

“Khi Linh sơn, lương hết mấy tuần,

Lúc Khôi huyện, quân không một đội!”.

Khi cụ Nguyễn Phi Khanh tìm được con đường “kinh bang tế tế”, giúp đời giúp nước, thì vận nhà Hồ không được dài lâu, đất nước lại rơi vào thảm họa ngoại bang đô hộ. Cụ phải ôm mối hận vong quốc, bỏ xác xứ người.

Khi bị lãng quên, Cụ vẫn kiên nhẫn chờ đợi, khi được trọng dụng thì cương trực, thẳng thắn, đó là đạo lý của kẻ sĩ với phẩm chất trong sạch, thanh cao trong thời buổi nhiễu nhương. Người xưa nói: “Muốn biết thế nước thịnh hay suy thì phải xem “lòng dân” và “đời sống”, chứ không phải nhìn vào sự phô trương. Xã hội Việt Nam ngày nay, cũng không khác gì thời bị giặc Minh chiếm đóng. Nếu có khác thì chỉ khác là những kẻ cai trị là người Việt chứ không phải lũ giặc Minh.

Nhưng cả 2 thời đại đều có một điểm chung và cũng là một điều may mắn cho dân tộc Việt. Đó là cho dù đất nước trong giai đoạn đen tối nhưng "hào kiệt thời nào cũng có", chứ không phải "nhân tài như lá mùa thu" hay "tuấn kiệt như sao buổi sớm".

Sau cụ, cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đã sinh ra nhiều văn thần võ tướng được ghi vào lịch sử. Và hiện nay, cuộc đấu tranh chống lại chế độ cộng sản độc tài cũng đã và đang xuất hiện nhiều anh hùng và anh thư của nước Việt.