CON NGƯỜI SUY THOÁI?

Ngày 28.11.2011     

Lời dẫn: Sự gian dối và xu nịnh đang lên ngôi trên đất nước VN, khiến xã hội càng ngày càng suy thoái về đạo đức. Đã không ít người cảm thấy ngán ngẫm cho hiện tình đất nước hiện nay. Chúng tôi xin gửi đến quý thính giả lời tâm sự dưới đây của tác giả Vương Trí Nhàn, qua sự trình bày của chị Dian.

Trời sinh vua để làm vua

Và người thi sĩ làm thơ ru đời

Một ông vua trái luật trời

Việc vua thì nhác, lại đòi... làm thơ!

Trên đây là đoạn mở đầu của bài thơ Nhà vua và nhà thơ của Tú Mỡ, in trên báo Ngày nay ở Hà Nội năm 1939. Chuyện kể rằng, làm thơ xong, vua thích đưa cho các cận thần đọc để kiếm lời khen. Một vị quan kiêm thi sĩ, vì các quan ngày xưa người nào cũng làm thơ và thạo thơ, mới nói toẹt ra rằng thứ thơ đó chả ra gì.

Thế là vua cho ông ta vào nhà pha mà ngày nay gọi là nhà tù. Sau đó nhà vua có ý hối hận, cho người đến nói với nhà thi sĩ chân chính là sẽ thả ông ta ra, miễn ông ta nói rằng thơ vua hay. Có nghĩa là bắt buộc ông quan phải nói dối. Trong cảnh tù đày, ông thi sĩ này phải suy nghĩ rất lâu. Thi sĩ Tú Mỡ viết tiếp bài thơ:

Phân vân bên tội bên tình

Nhà thơ tỏ vẻ bực mình băn khoăn

Cắn môi mắt nhíu mày nhăn

Trong đầu như nổi mấy lần phong ba

Ngập ngừng lời chẳng nói ra

Nói hư? nói thực? biết là làm sao?

Bài thơ kết lại bằng hai câu bất ngờ:

Khổ tâm thi sĩ cúi chào

Muôn tâu thần lại trở vào nhà pha...

Tôi thường hay nhớ tới bài thơ này của Tú Mỡ, đúng hơn là một thứ vè vui vui, để nhắc mình một sự thực: con người ngày xưa sao tốt quá!

Tôi không tin là thi sĩ Tú Mỡ muốn nêu lên một tấm gương cốt dạy dỗ thiên hạ, kiểu như các đồng nghiệp của tôi thời nay, mà là ông chỉ miêu tả một sự việc có thực, hơn nữa là một việc điển hình. Tức người xưa phần lớn cư xử như viên quan kiêm thi sĩ bị tù đày.

Thế thì sao lại bảo bài thơ có cái kết bất ngờ?

Đó là vì đặt vào tâm lý của người hôm nay.

Vào những trường hợp tương tự, tôi hoài nghi là đá số con người hôm nay sẽ có lối hành xử kiểu khác. Để khỏi vào nhà tù thì bảo làm gì cũng sẽ làm. Mà chẳng đợi đến cuộc mặc cả cuối cùng đó. Lý do là trước đó, vì thừa biết rằng nếu khen vung cả lên sẽ có lợi cho mình, nên người ta tranh nhau khen ngay từ đầu cả rồi.

Nói tốt quá còn chung chung. Cái chính là người xưa, dù kém bao nhiêu, vẫn tốt hơn so với con người hôm nay. Nếu nhìn rộng ra thì thấy con người hồi ấy, cả giàu lẫn nghèo, cả ông to lẫn ông nhỏ, chẳng những không nói dối nịnh bợ mà còn giữ được nhiều phẩm chất cao đẹp.

Tôi nhớ tới nhiều trường hợp khác. Các nhân vật của Thạch Lam như mẹ Lê nghèo khổ, như cô hàng xén đảm đang, đều là những người tự trọng và cứng cỏi. Lão Hạc của Nam Cao thì "trên cả tuyệt vời", thà chết chứ không ăn vào vốn liếng của con cái.

Cũng liên quan đến Nam Cao là trường hợp của Chí Phèo. Trong một cuộc hội thảo, một nhà nghiên cứu đã nhận định "Chí Phèo tỉnh, Chí Phèo không say". Bởi chỉ một người sáng suốt trong giây phút hệ trọng của đời mình mới biết hỏi cái câu: "Nhưng ai cho phép tao lương thiện?".

Xuân Tóc Đỏ thường được xếp vào loại nhân vật xấu xa bậc nhất trong văn học tiền chiến. Nhưng đọc kỹ thì thấy chính ra Xuân khá thông minh, lại chịu học hỏi để thích ứng với thời đại. Và biết điều. Và tự trọng nữa: Lúc được Văn Minh hứa gả cô Tuyết, Xuân Tóc Đỏ nói thẳng cái nguồn gốc xuất thân hèn hạ của mình. Ở chỗ này Xuân tỏ ra sòng phẳng, biết mình biết người!

Đó chỉ là một vài phẩm chất mà con người ngày nay đánh mất. Nhưng không khó khăn cho lắm để tìm ra lý do khiến chúng ta có nhiều thói xấu như vậy.

Trước hết là cuộc chiến tranh kéo quá dài. Trong Câu chuyện triết học, tác giả W. Durant cho rằng "xã hội chiến tranh thường ca ngợi một vài đức tính, và dung túng những việc mà các dân tộc khác xem là có tội".

Nếu nơi nào không chiến tranh thì con người quảng đại và nhân đạo. Ngước lại ở các nơi chiến tranh kéo dài, người ta quen thuộc với cảnh cướp bóc, bạo lực, dối trá, vô cảm.

Đây là một qui luật phổ biến, song người Việt mình thường quên và tự cho mình cũng như cuộc chiến tranh ở mình là một ngoại lệ.

Con người hôm nay lao vào cuộc làm ăn kinh tế, mà thói quen sống kiểu chiến tranh còn nguyên vẹn. Kinh tế thị trường được hiểu là thói cạnh tranh không lành mạnh, nói nôm na là "chúa đã chết, ai muốn làm gì thì làm". Thành thử có xảy ra những lộn xộn, hỗn hào thì cũng là điều dễ hiểu. Từ chỗ chăm chăm chửi bới kẻ giàu cho rằng kẻ giàu là xấu, nay người ta lao vào làm giàu để rồi lãnh đủ những xấu xa bỉ ổi đó, và đưa cái ác lên một trình độ hiện đại đáng sợ. Bị suy thoái là vì thế.

Trong một cuốn sách mang tên Miền đất huyền ảo, có phụ đề Các dân tộc miền núi nam Đông Dương (tác giả Jacques Dournes, Nguyên Ngọc dịch), ở trang 13, tôi đọc được một lời cảnh cáo: "Định mệnh của con người là vươn tới tiến bộ; nhưng mọi sự tìm tòi sẽ là vô nghĩa và kết quả sẽ là tai họa nếu vận động đó lại dẫn đến sự suy thoái về nhân cách. Có nghĩa gì một sự tiến bộ kỹ thuật nếu nó giết chết tinh thần?".

Vương Trí Nhàn