Sài Gòn, "Ta mất người như người đã mất tên"

Thứ Tư, 02.12.2015

Thưa quý thính giả, sau khi xâm chiếm được miền Nam, cộng sản Hà Nội chủ trương thay đổi nhiều việc và một trong những thay đổi đó là cho đổi tên những thành phố và những con đường đã được chính phủ Việt Nam Cộng Hòa đặt ra trước năm 1975.Trong tiết mục Chuyện Nước Non Mình hôm nay, mời quý thính giả theo dõi bài viết có tựa trong ngoặc kép: "Sài Gòn, Ta Mất Người Như Người Đã Mất Tên" của Nguyễn Văn Tuấn sẽ được Minh Nguyệt trình bày để tiếp nối chương trình phát thanh tối hôm nay.

Thấy anh Mạnh Kim bàn về việc kêu gọi dùng chữ "Sài Gòn" cho TPHCM làm tôi nhớ đến hai người thi sĩ lừng danh có những sáng tác liên quan đến việc thay tên đổi họ thành phố: Vũ Hoàng Chương và Nguyễn Đình Toàn. Một người là sáng tác câu "Đồng khởi vùng lên mất Tự do", một người sáng tác bài "Sài Gòn niềm nhớ không tên". Cái note này có thể xem như là một bổ sung cho cái note của anh Mạnh Kim, vì có vài thông tin mới đối với một số bạn.

Sau 1975, chúng ta biết rằng Sài Gòn bị đổi tên thành "Thành phố Hồ Chí Minh". Hình như kiểu đổi tên này là một trào lưu xuất phát hay bắt chước từ Liên Xô, nơi mà những người cộng sản đổi tên thành phố danh tiếng St Petersburg thành Leningrad, và kinh dị hơn là đổi tên thành phố Tsaritsyn thành tên đồ tể Stalingrad. Kể ra thì cũng đáng tiếc, vì cái tên "Sài Gòn" đã ăn sâu vào tiềm thức của người miền Nam, vậy mà đùng một cái nó bị đổi thành tên của ông cụ. Tôi không biết nếu còn sống, ông Hồ có thích như thế không.

Trước sự thay tên đó, dân miền Nam rất phẫn nộ. Người ta làm vè, làm thơ để mỉa mai, diễu cợt sự ngạo mạn của những ông chủ mới. Một trong những người đó là thi sĩ và cũng là nhạc sĩ Nguyễn Đình Toàn, một người di cư từ miền Bắc. Trong tù cải tạo, Nguyễn Đình Toàn sáng tác bài mà sau này được biết đến là "Sài Gòn niềm nhớ không tên". Bài ca, theo tôi, là thật hay, da diết, và tình cảm. Ca khúc lặp đi lặp lại câu "Sài Gòn ơi" như là một tiếng kêu thảng thốt của những người mất mát và tuyệt vọng. Cái biến cố mất tên được nhấn mạnh đến 3 lần ("Sài Gòn ơi! Ta mất người như người đã mất tên") dồn dập, có cảm giác như là quặn đau vì đứt ruột.

Ngoài việc đổi tên thành phố, nhà cầm quyền mới còn đổi tên đường. Những con đường nổi tiếng ngày xưa đều bị đổi tên bằng những nhân vật du kích hay có công với nhà cầm quyền mới. Ngạo mạn nhất là lấy tên của một cậu trẻ em "Lý Tự Trọng" thay cho tên đường mang tên một vị vua có công mở mang bờ cõi (Gia Long), hay khó hiểu nhất là bà Minh Khai chễm chệ ngồi trên Hồng Thập Tự! Hai con đường nổi tiếng ngày xưa là Công Lý thì bị đổi thành "Nam Kỳ Khởi Nghĩa", và Tự Do thành "Đồng Khởi". Hai con đường đó được chính quyền cũ đặt chẳng những rất có ý nghĩa, mà còn đẹp về địa lí tính. Công lý là con đường dài và rộng dẫn đến trung tâm thành phố, hàm ý nói rằng Công Lý là một lí tưởng lớn nhất của miền Nam. Và, Công Lý là đường một chiều!

Dĩ nhiên, việc đổi tên này được thực thi một chiều, chứ chẳng thăm dò ý kiến người dân gì cả. Thế là nó trở thành đề tài sáng tác cho các thi sĩ. Một trong những thi sĩ lừng danh của miền Nam ngày xưa là Vũ Hoàng Chương, cũng là dân di cư từ Hà Nội vào năm 1954. Sau 1975, Vũ Hoàng Chương bị đi tù cải tạo (và ông chết trong tù năm 1976). Trong tù, tức cảnh trước sự thay đổi tên đường, ông đặt ra câu đối (hay cũng có thể xem là thơ):

Nam Kỳ Khởi Nghĩa tiêu Công Lý

Đồng Khởi vùng lên mất Tự Do

Phải công nhận thi sĩ Bắc hà giỏi chữ! Chỉ hai câu đó mà đã tóm lược được sự mất mát ghê gớm nhất của VN: đó là tự do và công lí. Nói như Nhà bình luận văn học Bùi Bảo Trúc, hai câu thơ đó còn mang tính tiên tri.

Cũng cần nói thêm là ngày xưa, chính quyền họ có cách đặt tên đường rất có ý nghĩa lịch sử. Từ ngoài thành đi vào trung tâm thành phố là đi quãng đường mấy ngàn năm lịch sử. Từ miền Tây vào chúng ta sẽ qua Hồng Bàng, An Dương Vương, Hùng Vương, rồi Trần Hưng Đạo, Trần Nhân Tông, v.v. Nhà Nguyễn là gần trung tâm nhất vì đó là triều đại cận kề nhất. Cuối cùng là hội tụ lại đường Thống Nhứt, đẹp và rộng, dẫn thẳng vào Dinh Độc Lập. Còn ngày nay thì tên đường được đổi mà tôi chẳng thấy ý nghĩa gì cả. Toàn là sầu riêng (Lê Thị Riêng), bánh (Huỳnh văn Bánh), bơ (Đoàn Văn Bơ), v.v. chẳng biết đường đâu mà mò.

Nhưng cho dù thành phố đã mất tên, hay đường bị đổi họ, trong tâm tưởng của người dân và bạn bè quốc tế thì Sài Gòn vẫn là Sài Gòn. Ngay cả kí hiệu các chuyến bay quốc tế người ta cũng chỉ viết SGN, chứ đâu có viết Ho Chi Minh! Tôi thì theo quán tính, nên chỉ biết đến Sài Gòn thôi, vì viết "Thành phố Hồ Chí Minh" thì nó rườm rà quá. Việc đổi tên thành phố cũng làm cho việc đặt tên các đại học trở nên nan giải. Ví dụ như thay vì Saigon Medical School, người ta phải dài dòng bằng cái tên "... Ho Chi Minh City", hay thay vì Saigon University of Technology, người ta phải viết dài ra là "Ho Chi Minh City University of Technology"! Bỏ chữ "City" là không được, vì đâu ai dám lấy tên ông ấy để đặt cho một đại học ở miền Nam.

Tôi nghĩ và hi vọng sẽ có ngày các bác Quốc hội trả lại cái tên Sài Gòn cho thành phố số 1 của VN, cũng như Nga đã trả lại St Petersburg vậy. Chỉ sợ lúc đó mấy người Sài Gòn lại không chịu, vì thành phố này đã mất hết cái thanh lịch của Sài Gòn. Mà, đúng là như thế, Sài Gòn ngày nay quá bề bộn, chật chội, và hung bạo, chứ Sài Gòn mà Lý Quang Diệu từng mong ước có được chỉ còn trong tâm tưởng của người xa quê qua những câu hỏi:

Nắng Sài Gòn còn ấm không em ?

Hai hàng cây bóng ngã bên thềm

Nắng ban mai xanh mầu mắt biếc

Gió ban chiều làm tóc em bay

[...]

Nắng bên nầy buồn lắm em ơi

Một mình ta lê bước trên đời

Nắng nơi đây cũng là nắng ấm

Nhưng ấm sao bằng nắng ấm Quê Hương.

(trích một sáng tác của Nguyệt Ánh)

____

Sài Gòn niềm nhớ không tên

Sài Gòn ơi! Ta mất người như người đã mất tên

Như giòng sông nước quẩn quanh buồn

Như người đi cách mặt xa lòng

Ta hỏi thầm em có nhớ không.

Sài Gòn ơi! Ðến những ngày ôi hè phố xôn xao

Trong niềm vui tiếng hỏi câu chào

Sáng đời tươi thắm vạn sắc màu

Nay còn gì đâu..

Ai ra đi nhớ hàng me già

Thu công viên hoa vàng tượng đá

Thôi hết rồi mộng ước xa xôi

Theo dòng đời trôi..

Sài Gòn ơi! Ðâu những ngày mưa mùa khoác áo đi

Tay cầm tay nói nhỏ câu gì

Đâu quầy hoa quán nhạc đêm về

Đâu rộn ràng giọng hát Khánh Ly.

Sài Gòn ơi! Thôi hết rồi những ngày hát nhớ nhau

Đâu Phạm Duy với tình ca sầu

Mắt lệ rơi khóc thuở ban đầu còn gì đâu.

Ai ra đi nhớ hàng me già

Thu công viên hoa vàng tượng đá

Ta tiếc thời âu yếm xa xưa

Nay còn gì đâu.

Sài Gòn ơi! Ta mất người như người đã mất tên

Như hàng cây lá đỏ trông tìm

Mặt trời soi dáng nhỏ dịu hiền

Ðang ngậm ngùi trên môi lắng im.

Sài Gòn ơi! Ta mất người như người đã mất tên

Như mộ bia đá lạnh hương nguyền

Như trời xa đã bỏ đất liền còn gì đâu.

Nguyễn Đình Toàn